Żona otrzymuje w spadku dom, syn – samochód, córka – letnią posiadłość. Obrazek dobrze znany z amerykańskich filmów, jeszcze niedawno nie miał nic wspólnego z polską rzeczywistością. Polskie prawo spadkowe nie przewiduje bowiem możliwości powołania spadkobierców do poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku. Wola zmarłego przeznaczająca ściśle określone rzeczy lub prawa konkretnym osobom traktowana jest raczej jako wskazówka co do podziału spadku. Jednak w żadnym wypadku nie wiąże bezwzględnie w trakcie dokonywania działu spadku, a to dlatego, że spadek jest po prostu określoną całością, masą spadkową. Alternatywą w stosunku do dziedziczenia i sposobem na przypisanie określonym spadkobiercom określonych przedmiotów jest jednak instytucja zapisu windykacyjnego, instytucja stosunkowo nowo, bowiem wprowadzona do kodeksu cywilnego dopiero nowelizacją z dnia 18 marca 2011 r.
Alternatywa dla dziedziczenia
Zapis windykacyjny został pomyślany jako dodatkowa forma rozrządzenia testamentowego. Jego konstrukcja umożliwia pełną i natychmiastową realizację woli spadkodawcy. Za pomocą zapisu windykacyjnego spadkodawca postanawia, że oznaczona osoba nabędzie określony przedmiot z chwilą otwarcia spadku. Skutek rozporządzający rozrządzenia testamentowego następuje już w chwili otwarcia spadku, czyli z dniem śmierci spadkodawcy. Sytuacja zapisobiercy windykacyjnego jest zbliżona w skutkach do sytuacji spadkobiercy. Obaj nabywają prawa, ale i obowiązki wchodzące w skład spadku z chwilą śmierci spadkodawcy. Aby zapis windykacyjny został prawidłowo ustanowiony, konieczne jest precyzyjne sformułowanie stosownego rozrządzenia. sprowadza się do jednoznacznego wyrażenia woli spadkodawcy, aby wskazana osoba nabyła przedmiot zapisu z chwilą jego śmierci. Jeśli zaś wola spadkodawcy nie została wyrażona wystarczająco precyzyjnie i zachodzą wątpliwości co do jego faktycznego zamiaru, to wątpliwości takie należy interpretować jako ustanowienie zapisu zwykłego.
Co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego?
Przepisy zawężają przedmiot zapisu windykacyjnego do czterech kategorii. Przede wszystkim przedmiotem zapisu windykacyjnego może być rzecz oznaczona co do tożsamości. Jako że do przejścia własności rzeczy oznaczonych co do gatunku konieczne jest ich wyodrębnienie oraz przeniesienie posiadania na nabywcę, ta kategorii rzeczy nie może być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Podobnie zresztą jak oznaczona kwota pieniędzy. Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być także prawa majątkowe, o ile są zbywalne. W grę wchodzi własność, ale i inne prawa majątkowe. Wspólnym warunkiem dla nich jest jednak zbywalność. Spadkodawca może rozrządzić w ten sposób również wyodrębnionymi masami majątkowymi, takimi jak przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne. Katalog zamyka możliwość ustanowienia na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności na rzeczy będącej własnością testatora.
Testament w formie aktu notarialnego
Zapis windykacyjny może zostać ustanowiony przez osobę mającą zdolność testowania i tylko w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Testament może zostać sporządzony w całości pismem ręcznym i podpisany przez spadkodawcę lub w formie aktu notarialnego, bądź też ustnie – w obecności dwóch świadków – wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. W szczególnych sytuacjach przepisy dopuszczają sporządzenie testamentu ustnego lub w warunkach podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Tylko jednak zachowanie wspomnianej formy aktu notarialnego powoduje, że zapis windykacyjny jest ważny. Jeśli wolą testatora było, aby określona osoba nabyła przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku, ale wola ta została wyrażona w testamencie sporządzonym w innej formie, to traktuje się to jako ustanowienie zapisu zwykłego.
Zapisobierca a spadkobierca
Wspomniane podobieństwo sytuacji zapisobiercy windykacyjnego i spadkobiercy sprowadza się również do uprawnień związanych z przyjęciem albo odrzuceniem zapisu. Tak samo jak spadkobierca, tak i zapisobierca windykacyjny nabywa przedmioty lub prawa (objęte zapisem windykacyjnym) tymczasowo. Może zapis przyjąć lub odrzucić. Brak złożenia oświadczenia o przyjęciu zapisu jest jednoznaczny z jego przyjęciem z dobrodziejstwem inwentarza. Odpowiedzialność uprawnionego za długi spadkowe lub za zachowek jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego. Nie grozi mu zatem nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe. W razie odrzucenia zapisu windykacyjnego, jego przedmiot wchodzi w skład spadku.
Odpowiednie stosowanie przepisów
Odpowiednio do zapisów windykacyjnych stosuje się nie tylko przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, ale także o zdolności do dziedziczenia i niegodności. W związku z tym, uznać należy, że podmiotem zapisu może być każdy podmiot, który posiada zdolność do dziedziczenia zgodnie z polskim prawem spadkowym. Chodzi więc o osoby fizyczne żyjące w chwili otwarcia spadku, osoby prawne w tej chwili istniejące, dziecko w tej chwili już poczęte, fundację ustanowioną w testamencie, o ile zostanie wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu. O zdolności nabycia zapisu windykacyjnego rozstrzyga się według stanu istniejącego w chwili otwarcia spadku.
Zapisobierca windykacyjny może zostać uznany za niegodnego z przyczyn, jakie uzasadniają uznanie za niegodnego spadkobiercę:
• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Nie jest z kolei dopuszczalne prawa wynikającego z zapisu windykacyjnego małżonka spadkodawcy, jeśli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie było uzasadnione.
Podstawa prawna:
Art. 9811, art. 9815 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 1025 z późn. zm.)