Gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązań w terminie, wierzyciel ma prawo się domagać, aby uiścił odsetki, zapłacił karę umowną, a nawet wypłacił odszkodowanie wyrównujące poniesione straty spowodowane zwłoką w wykonaniu zobowiązania.
Zdarza się, że dłużnik nie wykona zobowiązania w terminie albo wprawdzie je spełni, lecz w sposób nieprawidłowy. W ten sposób może nawet wyrządzić szkodę wierzycielowi. Na dłużniku ciąży wówczas obowiązek naprawienia szkody, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania zostało spowodowane okolicznościami, za które nie ponosi odpowiedzialności.

Naprawienie szkody

Co do okoliczności, które wyłączają ponoszenie odpowiedzialności przez dłużnika, wielokrotnie zajmował stanowisko Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie. Na przykład stwierdził, że biuro podróży odpowiada za szkody na zdrowiu i utratę życia turysty wówczas, gdy zostały spowodowane przez niedostateczne zorganizowanie dla niego pomocy lekarskiej (orzeczenie z 6 lipca 1966 r. w sprawie sygn. akt I CR 134/64 opublikowane w OSPiKA nr 5 – 6 z 1967 r., poz. 183).
Dłużnik nie może również skutecznie uzasadnić zwłoki w realizacji zobowiązania tym, że przyjął zamówienie, którego rozmiar i termin realizacji nie odpowiadają możliwościom jego osobistym bądź jego przedsiębiorstwa (taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 27 stycznia 1972 r. w sprawie sygn. akt I CR 458/71, opublikowanym w OSNCP nr 9 z 1972 r., poz. 160).
Gdy dłużnik zwleka z wykonaniem zobowiązania, wierzyciel ma prawo wystąpić do sądu z roszczeniem o spełnienie świadczenia oraz o wyrównanie szkody, która została spowodowana tą zwłoką. Wielkość szkody obejmuje straty, które poniósł wierzyciel z powodu nieotrzymania świadczenia w terminie. Na przykład: przedsiębiorca zapłacił za przygotowanie środka transportu, aby odebrać towar, który nie został dostarczony w terminie. W takim przypadku ma prawo domagać się zwrotu poniesionych wydatków na przygotowanie środka transportu, a nawet wyrównania korzyści, jakie mógłby uzyskać wówczas, gdyby dłużnik dotrzymał tego terminu.

Odmowa przyjęcia

Gdy dłużnik nie zapłacił w terminie, a wierzyciel musiał zaciągnąć pożyczkę na zapłatę ciążących na nim należności, które miał uregulowań z niespełnionego w terminie świadczenia, to wówczas może domagać się wyrównania szkody, jaką z tego tytułu poniósł.
Wierzyciel ma prawo odmówić przyjęcia świadczenia wówczas, gdy całkowicie lub częściowo utraciło dla niego znaczenie, a zostało to spowodowane opóźnieniem w jego realizacji.
Na przykład może to mieć miejsce wówczas, gdy dłużnik w terminie nie dostarczył surowców wykorzystywanych przy produkcji sezonowej. Wierzyciel zakupił je u innej osoby, a po zakończeniu sezonu nie były mu już potrzebne te, które chciał dostarczyć dłużnik.

Kara umowna

W umowie strony mogły przewidzieć obowiązek zapłaty kary umownej w celu naprawienia szkody, która powstała z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Natomiast bez zgody wierzyciela dłużnik nie ma prawa zapłacić kary umownej i w ten sposób zwolnić się od wykonania zobowiązania.
Wysokość kary umownej określana jest procentowo w stosunku do wartości świadczenia lub według konkretnej stawki pomnożonej przez dni zwłoki. Kara ta dotyczy wyłącznie zobowiązania niepieniężnego. Wypłacana jest w zastrzeżonej w umowie wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Gdy zobowiązanie zostało wykonane częściowo, to wówczas dłużnik może domagać się zmniejszenia kary umownej.
PRZYKŁAD
Korzystający z pomocy innych osób ponosi za nie odpowiedzialność
Dłużnik, który nie wykonał zobowiązania albo zrobił to w sposób nienależyty, odpowiada za spowodowanie swoim działaniem szkody wierzycielowi. Ponosi też odpowiedzialność za inne osoby, gdy przy wykonywaniu zobowiązania korzystał z ich pomocy albo powierzył im wykonywanie czynności. Tak jak za siebie jest odpowiedzialny za swojego pełnomocnika ustawowego, który swoim działaniem wyrządził szkodę jego wierzycielowi.
Podstawa prawna
Art. 471 – 486 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).