Związki komunalne miast tworzą sąsiadujące ze sobą jednostki samorządu terytorialnego. Stanowi to konsekwencję funkcji związku, ponieważ utworzenie go ma usprawnić i ułatwić realizację zadań publicznych.
Do wypełniania tych zadań jednostki samorządu zobowiązane są na mocy ustawy bądź też na podstawie zawartych porozumień. Tworzenie związków pomaga zwiększyć efektywność działań, które – w razie gdyby podejmowane były przez samodzielnie działające gminy czy powiaty – realizowane byłyby w wolniejszym tempie lub z mniejszą skutecznością. Samo podjęcie uchwał przez rady zainteresowanych gmin nie kreuje jeszcze nowego związku komunalnego. Dla jego zaistnienia konieczny jest wpis w rejestrze prowadzonym przez ministra spraw wewnętrznych i administracji. Dopiero z chwilą wpisu związek nabywa osobowość prawną i może rozpocząć realizację wyznaczonych zadań. Aby utworzyć związek, konieczne jest przyjęcie statutu przez wszystkie rady gmin, które mają wziąć udział w tej formie współpracy. Uchwały te muszą zostać podjęte bezwzględną większością głosów w każdej z rad, co już może stanowić pewien problem w procesie tworzenia związku.
Związek działa poprzez swoje organy. Organem stanowiącym i kontrolnym związku jest jego zgromadzenie składające się z wójtów poszczególnych gmin – w razie związków gminnych, lub też dwóch przedstawicieli powiatów uczestniczących w związku. Wyjątkowo na wniosek wójta rada gminy może wyrazić zgodę, by gmina w zgromadzeniu związku reprezentowana była przez zastępcę wójta lub radnego. Ustawy samorządowe stawiają surowe wymogi, jeżeli chodzi o podejmowanie uchwał przez zgromadzenie związku. Do podjęcia uchwały potrzeba bowiem bezwzględnej większości statutowej liczby członków zgromadzenia – tak w przypadku związków gminnych, jak i powiatowych. Od uchwały podjętej przez zgromadzenie jego członek może wnieść sprzeciw, wstrzymując tym samym wykonanie uchwały. Funkcje wykonawcze pełni natomiast zarząd związku, powoływany i odwoływany przez zgromadzenie spośród jego członków.
Zakres działań związku może być określony w bardzo różnorodny sposób. Nierzadko powoływane są związki, których celem jest realizacja tylko jednego zamierzenia, jak chociażby budowa i utrzymanie lokalnej oczyszczalni ścieków czy modernizacja drogi łączącej wchodzące w skład związku gminy. Przykładowo powołuje się je w celu koordynacji funkcjonowania transportu zbiorowego na obszarze gmin (powiatów) członkowskich czy wspólnej polityki ekologicznej. Czasami stawiane są im tak szeroko zakreślone zadania, jak rozwój samorządności lokalnej, gospodarka lub kultura, albo realizowanie ściśle wskazanych projektów. Wszystko zależy bowiem od lokalnych potrzeb i kreatywności władz lokalnych, podejmujących decyzje o integracji działań z w ramach związku. Wielość zadań, jakie ciążą z mocy ustawy czy porozumień na jednostkach samorządu terytorialnego skutkuje w zasadzie nieograniczoną niczym możliwość tworzenia związków komunalnych, zwłaszcza iż brak jest przeciwwskazań, aby ta sama jednostka samorządu terytorialnego była członkiem więcej niż jednego związku, zależnie od przedmiotu ich działania. Należy jednak pamiętać, że udział w związku komunalnym łączy się nie tylko z profitami, lecz również z koniecznością ponoszenia kosztów inwestycji w dodatku niekoniecznie proporcjonalnie do przypadających z nich korzyści.