Funkcjonowanie instytucji zostało uregulowana została w ustawie z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Sanepid jest powołany przede wszystkim do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami higieny środowiska, higieny pracy, żywienia etc. Szeroki zakres działania pozostawia pracownikom sanepidu równie szerokie kompetencje. Państwowy inspektor sanitarny lub Główny Inspektor Sanitarny w związku z wykonywaną kontrolą ma prawo wstępu do zakładów pracy oraz wszystkich pomieszczeń i urządzeń wchodzących w ich skład. Może on także przeprowadzić kontrolę w obiektach użyteczności publicznej, obiektach handlowych czy nawet w środkach transportu. Ponadto, zgodnie z art. 25 ustawy, ma prawo żądać od zarządcy okazania dokumentów i udostępnienia „wszelkich danych”. Na proces kontroli może składać się również pobranie próbek do badań laboratoryjnych.
Narażeni na kontrolę sanepidu są także przedsiębiorcy prowadzący działalność usługową lub produkcyjną w mieszkaniu. Sanepid może ją przeprowadzić niezależnie od tego czy występuje podejrzenie bądź została stwierdzona choroba zakaźna czy zagrożenie zdrowia czynnikami środowiskowymi.
Sanepid ma obowiązek powiadomić przedsiębiorcę o planowanej kontroli na 7 dni przed jej rozpoczęciem. W przypadku gdy istnieje podejrzenie zagrożenia życia lub zdrowia, zagrożenia dla środowiska naturalnego czy możliwości popełnienia przestępstwa sanepid może odstąpić od tego obowiązku względem przedsiębiorcy i wszcząć kontrolę bez uprzedzenia.
W razie naruszenia wymagań higienicznych i zdrowotnych sanepid nakazuje w drodze decyzji administracyjnej usunięcie w określonym terminie tych uchybień. Sanepid może też ukarać przedsiębiorcę mandatem lub grzywną lub w skrajnych przypadkach skierować pozew do sądu lub zawiadomić prokuraturę.
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej